اثرات طرح‏‏های مرتعداری بر ظرفیت سازی انسانی و اجتماعی معیشت خانوارهای روستایی در شهرستان ماهنشان

اهمیت زیست محیطی مراتع از یک سو و وابستگی بخش عظیمی ‏از جمعیت کشور به آن‏ها از سوی دیگر موجب گردیده است که در دهه‏‏های اخیر سیاست گزاران با در نظر گرفتن ارتباط انسان، دام و مرتع و با هدف پایداری بهره‏برداری از مراتع در صدد اتخاذ مناسب ترین روش‏‏ها برای مدیریت آن‏ها باشند. سیاست دولت در مدیریت بهره‏برداری از مراتع بر مطالعات جامع منابع طبیعی و برنامه ریزی، تهیه و اجرای طرح‏های مرتعداری تاکید شده است. توجه به معیشت خانوارهای بهره بردار در تدوین و اجرای طرح‏های منابع طبیعی ‏می‏تواند در پایداری بهره‏برداری از مراتع و پایداری پروژه‏‏ها موثر باشد. این پژوهش با هدف کلی بررسی اثرات طرح‏های مرتعداری بر ظرفیت سازی انسانی و اجتماعی معیشت خانوارهای روستایی از ‏یک روش شناسی اکتشافی، توصیفی و تحلیلی با استفاده از ‏یک روش شناسی ترکیبی پیمایشی- مطالعه موردی بهره برده است. داده‏‏ها با استفاده از گروه‏های متمرکز و مصاحبه‏‏های ساختار یافته از طریق پرسشنامه گردآوری شد. روایی محتوایی و ظاهری پرسشنامه تهیه شده از طریق گروه متخصصان تایید گردید و روایی سازه آن از طریق آزمون‏‏های همگرایی بررسی شد. شاخص‏‏های پایایی سازه‏‏های پرسشنامه نیز بر اساس آزمون کرونباخ آلفای ترکیبی بالاتر از 75/0 بدست آمدند. در انجام پیمایش،‏ یک نمونه 204 نفری از جامعه ای متشکل از 1200 نفر دامدار مناطق تحت پوشش طرح‏های اجرا شده و در حال اجرا در شهرستان ماهنشان با کمک نمونه گیری چند مرحله ای انتخاب گردید. به طور کلی اجرای این پروژه‏‏ها در حد زیادی سرمایه‏‏های انسانی بهره‏برداران را متاثر نموده است به طوری که باعث کاهش نیروی یدی، ولی افزایش دانش و اقدامات آن‏ها در زمینه‏‏های تنوع سازی معیشت و حفاظت مراتع شده است. همچنین در مورد سرمایه‏‏های طبیعی موجب کاهش فرسایش خاک، بهبود منابع آب، افزایش حاصلخیزی و افزایش پوشش و حفظ تنوع گیاهی شده است. علاوه بر این، اثرات مثبت کمی‏ بر سرمایه‏‏های اجتماعی درون روستا (افزایش اعتماد، مشارکت و روابط بین مردم با یکدیگر) و با کنشگران بیرونی داشته است. با این وجود در این پروژه‏‏ها، ارتباط و مشارکت مردم محلی در برنامه ریزی‏‏های مدیریت منابع طبیعی به جز مرحله اجرای پروژه‏‏ها به درستی مورد توجه قرار نگرفته است. افرادی که تعاملات و اعتماد بیشتری در روستا و با دولت در این پروژه‏‏ها دارند، امکان افزایش سرمایه‏‏های مالی و فیزیکی آن‏ها بیشتر بوده و بالا بردن ظرفیت‏‏های انسانی بویژه دانش و مهارت خانوارها ‏می‏تواند به بالابردن دیگر سرمایه‏‏های معیشت کمک کند. اثرات انسانی و اجتماعی حاصل از اجرای طرح‏ها، در طرح‏های در حال اجرا و طرح‏های اتمام یافته تفاوت معنی داری داشتند، در حالی که از لحاظ ظرفیت انطباقی و اثرات طبیعی این تفاوت معنی دار نبود. به طور کلی طرح‏های مرتعداری در صورتی ‏می‏توانند اثرات زیست محیطی و طبیعی مناسبی داشته باشند که به ظرفیت‏‏های معیشت خانوارها، راهبردهای معیشت مختلف آن‏ها، بهبود سرمایه‏‏های انسانی بهره برداران، بهبود سرمایه‏‏های اجتماعی درون روستا و با کنشگران بیرونی، و بکارگیری سیاست ها و اقدامات تنوع ساز معیشت در کنار سیاست های حفاظتی توجه داشته باشند.